Cultuursensitief werken in het onderwijs

Soms kan ik de ander niet verstaan. Ik lijk wel doof van de protocollen. Ik merk ook wat blinde vlekken wanneer het gaat om cultuursensitief werken. Ik neem je mee in mijn perceptie.

De casus

Een moeder was woedend over mijn geboden ondersteuning. We hadden het opgestelde plan besproken en ze had ermee ingestemd. Toch raakten we elkaar kwijt in een taal die te veel ruis bevatte om elkaar echt te begrijpen. Ik betrapte mezelf op de gedachte dat ik zo mijn werk niet kon uitvoeren. In een maatschappij en werkomgeving waar procedures en protocollen centraal staan, zorgde deze gedachte voor een bepaald ongemak dat ik nader wilde onderzoeken.

Hoewel de onderliggende waarden van deze moeder nooit aan de orde waren geweest, bleken ze wel degelijk van invloed op de uitvoering van mijn werkzaamheden. Terwijl mijn reactie voortkwam uit een systeem van procedures, bleken subtiele verschillen in waarden, die ten grondslag liggen aan het succes van een plan, onbesproken. Het onderzoeken van waarden was immers geen onderdeel van mijn werkprotocol. En hier was ik de mist ingegaan. Het protocol was keurig gevolgd, maar ergens had ik de plank volledig misgeslagen.

Werken met waarden en culturele achtergronden

Wanneer we werken met waarden, is de ander onvermijdelijk anders dan wijzelf. "Er is zelfs een moreel perspectief zichtbaar: het gaat erom de ander te zien zoals hij of zij is en die ander in zijn anders-zijn te accepteren!" (Ruijters 2018)

Ons gevoelige waardensysteem als mens vindt zijn oorsprong in onze culturele achtergrond (Kunneman 2005 - Voorbij het Dikke Ik). Deze culturele achtergrond kiezen we niet zelf, we maken er deel van uit door onze normen en waarden die we hebben meegekregen en deel uitmaken van onze opvoeding.

Deze waarden spelen een grote rol in onze emotionele betekenisgeving en vormen ons morele kompas. Hierdoor voelen we een bepaalde richting aan waarin we het wel of niet eens zijn met iets. Terwijl kennismakingsprocedures niets meer zijn dan een globale uitleg van de werkafspraken, wordt aan het echte kennismaken met elkaar als mens met bijbehorende waarden meestal voorbijgegaan. En dat is een manco.

Bij een ontmoeting gaat het "om het onderzoek naar iemands identiteit, en dat is iets delicaats en kwetsbaars" (Tim Walker expo 2022). Om echt kennis te maken, is er een veilige ruimte nodig waarin we openstaan voor wat de ander van ons vraagt. Echter, wanneer we louter de procedures vanuit het systeem gebruiken om elkaar te begrijpen, dreigt vervreemding. Bij vervreemding blijven we op afstand van elkaar omdat men geen mogelijkheid heeft om uiting te geven aan zijn eigen natuur omdat hij geen zeggenschap heeft over hoe hij zijn leven invult (Karl Marx).

Procedures versus authenticiteit

In mijn werk worden standaarden gehanteerd als richtlijnen voor handelen. Dit zorgt voor transparantie en uniformiteit naar buiten toe, met duidelijke grenzen en kaders. Deze grenzen brengen logischerwijs beperkingen met zich mee. Want kaders leggen ook restricties op als het gaat om ons handelen.

Wanneer we handelen bekijken vanuit politiek denker en filosofe Hannah Arendt, betekent dit dat ieder individu vrij moet kunnen blijven in zijn authenticiteit en uniciteit. Dit is paradoxaal omdat procedures onvermijdelijk ergens een beperking opleggen aan onze handelingsvrijheid. Het is dus niet volledig authentiek.

In het genoemde voorbeeld was er geen ruimte voor subjectieve belevingen. De pijlers van de werkprocedure of standaard zijn gebaseerd op een doelgerichte ratio. Evidence-based methoden waarbij effectiviteit planmatig moet zegevieren binnen een vastgestelde tijdspanne wanneer we werken met mensen in ontwikkeling.

Deze vorm komt voort uit de manier waarop onze maatschappij zich voornamelijk richt op productie en consumptie, zelfs als het gaat om menselijke ontwikkeling. Ondanks dat ons werk een dienstverlenende functie heeft, kan het uiteindelijke product concreet worden gedefinieerd met de cliënt als eindgebruiker, al dan niet met succes gemeten aan de hand van jaarlijkse tevredenheidsonderzoeken.

Echte relaties en begrip

Filosoof Martin Buber zou dit beschrijven als een fenomeen dat bestaat binnen functionele relaties, waarbij de ander niet langer als persoon wordt gezien maar slechts als een 'ding' in de relatie. Het is nauwelijks voor te stellen dat een echte relatie, gebaseerd op ethische gevoeligheid (Paul Beuzekom 2019), waarbij men zich door de ander geroepen voelt om te reageren en de bijbehorende kwetsbaarheid in een functionele relatie niet wordt verkend of besproken blijft.

Werken volgens afspraken en procedures biedt op den duur weinig ruimte voor het gevoelige aspect van het contact met de ander.

Een balans vinden

Toch zijn procedures en werkafspraken onlosmakelijk verbonden met ons werk. Vaak kunnen we tegemoetkomen aan de behoeften van de ander door extra gesprekken te voeren om nader af te stemmen. Zo kunnen we regelmatig evalueren of onze aanpak voldoende is afgestemd of opnieuw moet worden aangepast.

Als ouders akkoord gaan met adviezen, gaat de hulp- of dienstverlener er meestal vanuit dat de besproken werkwijze voldoende is afgestemd. In veel gevallen is dit ook zo wanneer ouders dezelfde communicatiestijl en verwachtingen hebben. Het feit dat dit voortkomt uit een gedeeld waardensysteem wordt echter niet besproken. Het is een aanname. En deze aanname blijkt vaak onjuist want in een samenleving met zoveel verschillende identiteiten, of superdiversiteit, is een gedeeld waardensysteem allesbehalve vanzelfsprekend.

Hierdoor laten we het perspectief van anderen vaak onbenut; een perspectief dat pas tot uiting komt in een ruimte waar veiligheid en vertrouwen heersen en waarin we elkaars verhalen kunnen verkennen. Er is dus nog heel wat voor nodig om dat waardensysteem met elkaar te verkennen.

Verhalen delen in dialoog

Goed werk gaat dus verder dan het bespreken van werkafspraken, doelen of het voeren van evaluaties. Goed werk betekent afstemmen en elkaar begrijpen terwijl we onze verhalen delen in dialoog.

Deze verhalen hebben ruimte nodig, omdat ze deel uitmaken van onze identiteit met een gevoelig waardensysteem. Deze waarden zijn niet altijd zichtbaar, maar verborgen in ons culturele erfgoed. Dit erfgoed is kwetsbaar omdat het niet automatisch aansluit bij de belevingen van de ander.

Daarom staat begrip voor elkaar los van protocollen. Tegelijkertijd zijn protocollen een essentieel onderdeel van ons werk, omdat ze richting geven en zorgen voor inzicht en transparantie. De valkuil is echter dat we de ander te concreet willen definiëren. Of vanuit onze eigen blinde vlekken blijven handelen en onwetend blijven wanneer het gaat om diversiteitsdenken.

In verbinding zijn

Ik had de verbinding met de moeder uit mijn casus voorafgaande aan het traject al kunnen maken. Simpelweg door te verkennen wat voor haar belangrijk was en ook wat er niet mocht zijn. Want daar bleken we nogal in te verschillen. Juist door het verschil in waarden te bespreken, kan een traject een grotere slagingskans hebben.

Het is daarom cruciaal om een veilige ruimte te creëren waarin de ander zichzelf kan zijn en waarin er plaats is voor kwetsbaarheid en emotionele betrokkenheid. Persoonlijke en professionele waarden kunnen namelijk conflicteren. Onze persoonlijke verhalen vormen dan de basis voor de weg die we samen bewandelen in een taal die voor iedereen begrijpelijk is. Eigenlijk zou dat juist een plek moeten hebben binnen onze onderwijsprotocollen.

Om cultuursensitief te kunnen werken in het onderwijs, is een flinke portie zelfkennis onmisbaar. In verbinding met jezelf zijn is essentieel om je te kunnen verbinden met de ander.

Zou jij jouw eigen narratief willen verkennen in dialoog? En zou je willen weten hoe je in gesprek met ouders en collega’s vanuit vertrouwen in verbinding kan blijven?

Dan is supervisie misschien iets voor jou.