Stoïcijns als denkkader

Wat ben je toch lekker ‘stoïcijns’. Een opmerking die mijn moeder vroeger vaak maakte. Kennelijk sloot ik me dan af voor een kanonnade aan woorden. Vooral wanneer de spanning hoog opliep. Er werd onverschillig en emotieloos mee bedoeld. Alleen dat klopt niet helemaal. Tijd om me eens in de ware betekenis van dit begrip te verdiepen.

Ik las dit keer: Stoïcijnse levenskunst-evenveel wijsheid als geluk van Miriam van Reien.

In de mode

Het begrip stoïcijns voert terug naar de Oudheid en is een vorm van levenskunst. Met levenskunst bedoel ik de kunst om van je leven een goed leven te maken. Hierover werd vroeger heel wat beredeneert, gespeculeerd, met elkaar van gedachten gewisseld en inzichten gedeeld. En dat allemaal door grote denkers: de filosofen. Grieks gejurkte mannen. Ja, toen kon dat gewoon al. Daar deed niemand moeilijk over want het was immers de mode. En als iets mode is, stelt er niemand vragen over.  Kuddegedrag heet dat. En dat kan ook heel gevaarlijk zijn zoals we bijvoorbeeld in oorlogstijd zien.

Filosoferen is in ons basisonderwijs helaas niet vaak in de mode. Het heeft terrein af moeten staan aan de zogenaamde feitenkennis. Toch is filosofie allerminst zweverig. Een filosoof werkte vroeger zelfs naast de arts. Zoals tegenwoordig de psycholoog dat doet voor onze mentale gezondheid.

Volgens de stoïcijnen heb je niet veel aan negatieve emoties als je een gelukkig leven wilt ervaren. Dat vraagt om wat uitleg. Daar kom ik straks op. Eerst een sprong naar de tegenwoordige tijd.

Het moeilijke van moeilijkheden

Want nu ik dit opschrijf, realiseer ik me dat er behoorlijk wat mensen zijn die willen wegblijven van de zwaardere thema's. Ze gaan door het leven door anderen zo min mogelijk te willen aanhoren. Het leven moet altijd leuk zijn. Moeilijkheden worden daarbij snel weggelachen. Een vervelende mededeling wordt genegeerd. Tegelijk gaat men door dit gedrag uit het contact met de ander. Dat kan dan weer als onverschillig aanvoelen. Het voelt als een vervlakking in onze maatschappij.

Stoïcijnen zijn juist door middel van de dialoog in gesprek over zaken die de gemoedstoestand veranderen. Het vraagt een mate van kritisch denken. Zo lang je alleen met mezelf bent, gaat dat denken allemaal best goed. Totdat je iemand tegen komt die anders is dan jij. Dan kun je twee dingen doen: Je afsluiten en je verplaatsen naar een groep gelijkgestemden. Dat is veilig en vertrouwd. Daar hoeft je niet zo kritisch op jezelf te zijn want hier is iedereen het eens met jouw gedachtegang. Je voelt je gesteund en het kritisch denken stopt. Het alternatief is om stil te staan bij hetgeen wat in jouzelf naar boven komt en dat met elkaar te onderzoeken.

Universele thema’s

In dialoog kun je het gesprek aan over: Wat gebeurt er met mij als iemand een andere reactie geeft dan ik zou hebben? Welke gevoelens krijg ik dan? Welke oorsprong kent mijn gedachtegang? Welke waarden en normen hangen daarmee samen? Hoe en wanneer heb ik me aan dat normatief denken geconformeerd? Wat betekent dat voor de huidige situatie?  Wat maakt dat iemand zich expliciet afsluit voor lastige zaken? Speelt dat op andere momenten in het leven ook? Wat heeft het je gebracht? Wat is er dat je niet kunt benoemen? Wat maakt dat we zo massaal kunnen wegkijken bij gevoelens van ongemak? Kortom, ieder gedrag wat gevoel oproept is het onderzoeken waard. Want uiteindelijk gaat het om universele thema’s die we tijdens trajecten van persoonlijke ontwikkeling ontdekken.

Bewust-bezig-zijn

Het start met bewustzijn van je eigen gedrag waardoor je door middel van onderzoek tot inzicht kunt komen. Dit bewustzijn en inzicht is de bodem voor het aanleren van nieuw gedrag en vaardigheden.

Dit is waar de meeste scholing de plank misslaat. Daar wordt op een zakelijke manier, zonder zelfonderzoek als beginsel te nemen, louter gefocust op het aanleren van vaardigheden en het bieden van inzichten. En dat begint al vroeg op de basisschool.

Je hebt geleerd om een taak die jou wordt opgedragen, uit te voeren. Plichtmatig doe je dat thuis en op je werk. En mogelijk vind jij elementen van je taak waar je gelukkig van wordt, waardoor je motivatie kan kweken om deze uit te voeren. Dit kunnen hele eenvoudige factoren zijn: bv het ritme en de tijd waarmee de taak of werkzaamheid gedaan kan worden. Zelf als de taak zelf helemaal niet leuk is, zijn we als mens flexibel in staat om onszelf te vertellen dat het nu eenmaal nodig is. Het brood moet op de plank komen. We willen geen flater slaan en leiden aan gezichtsverlies. Het schijnt nog altijd heel erg te zijn als we moeten aangeven dat we iets niet kunnen. Dat verbloemen we dus graag.

Zelfkennis en maakbaarheid

Het gevaar is dat we veelal gestopt zijn in kritisch denken bij het uitvoeren van de veelheid aan veranderende werkprocessen en de snelheid waarop we de taken uitvoeren. We stoppen te weinig om onszelf en de ander te bevragen op wat we aan het doen zijn en welke effect dat op ons heeft, maar ook welk effect wij op het grotere geheel hebben.

Door ons louter te richten op de taakuitvoering, waarbij de werkprocessen al voor ons zijn beschreven zijn we bijvoorbeeld in ons onderwijs geheel afhankelijk geworden van (of hebben we daar zelf invloed op?) maatstaven, methodes en prestatiedruk. In plaats dat we zelf kwalitatief hoogwaardiger methodes zijn gaan ontwikkelen, of juist hebben kunnen leren dat het prima is om ze te mogen loslaten, zijn we verzand in het consumeren. Meer methodes, uitgebreidere handleidingen die ons, het liefst met zo veel mogelijk uitprintbaar, projecteerbaar kant en klare lessen & materialen verschaffen. Allemaal zodat we zelf niet meer kritisch nadenken. Het kritisch nadenken is gestagneerd. Filosofie heeft als doel jezelf als mens te kennen en je plek in het grote geheel.

Kritisch denken

We mogen veel kritischer zijn op de dingen die we uitvoeren, denken, willen en routinematig doen. En dat begint dan eerst bij bewustzijn. Door stil te staan en te vertragen. Juist in deze snelle wereld zijn we zo geneigd om direct antwoord te geven, omdat we vinden dat we alles al moeten weten. Gewetensvragen stellen we elkaar nauwelijks. En lastige dingen worden op de werkvloer snel weggewuifd. Tja, zo is het nou eenmaal. Dat is gewoon je werk, denk gewoon aan je salaris wat je straks binnen harkt en dan ben je het alweer vergeten! Onverschilligheid ten spijt.

Terug naar de Stoïcijnen:

Juist het opnieuw onder de loep nemen van je eigen opvattingen, overtuigingen, handelen en inzichten kunnen zorgen voor een verandering in je denkpatroon. En zoals je weet zijn eenmaal aangeleerde patronen ontzettend hardnekkig om te veranderen. Het vraagt tijd, geduld, repeteren en bewustzijn met de wil om jezelf te verbeteren en te accepteren als dat nog moeilijk is.

Dit staat ongeveer recht tegenover de leergangen die we in de dagelijkse praktijk voorgeschoteld krijgen: het is veel, het moet snel en in korte tijd. Nauwelijks de tijd om je een vaardigheid eigen te maken. Laat staan om te onderzoeken wat het geheel met je doet. Bij veranderprocessen zijn er altijd mensen die de weerstand ingaan. Wellicht zou het onderzoeken op een meer filosoferende wijze dan uitkomst bieden. Er is altijd tijd voor, want tijd is alles wat we daadwerkelijk hebben.

Emoties

Je leert bij de stoïcijnen niet omgaan met je emoties. Want negatieve emoties kun je missen als kiespijn, zo stelt Miriam van Reijen. Ook Seneca stelt dat emoties ons niet altijd in actiestand brengen. Het gaat bij de stoïcijnen dus om de oorzaak van de emoties. De bron. Je kunt achterhalen waar ze vandaan komen. Door dat te onderzoeken en kritischer naar leert kijken, dan kun je deze gedachten wellicht opnieuw ordenen. De ‘onwaarheden’ eruit filteren. Er een nieuwe taal aan leert te verbinden. Want emotionele problemen kunnen ook een relatie hebben met inadequaat taalgebruik. Wat bedoel je nu eigenlijk te zeggen met jouw woorden? Taal die we gebruiken om onszelf aan te sturen en de taal waarmee we onszelf uitdrukken moet zorgvuldig worden gekozen. Met adequaat taalgebruik kun je je gedachten ordenen en met jezelf en de ander in de verbinding blijven. Je bent dan authentiek aan het communiceren. Dat voorkomt een hoop misstanden. Voorwaarden scheppen van binnenuit is namelijk de kunst van het realiseren van een goed en gelukkig leven. Het vraagt dus werk om dichtbij je gevoelswereld te staan.

Supervisie

Dit vraagt heel veel oefenen en herhaling. Het is een idee om dit binnen supervisie te oefenen. Want een gedragsverandering maak je in relatie tot jezelf in contact met de ander. En zo gaan ‘gelukkig zijn’ en ‘wijsheid’ hand in hand, zoals de schrijfster benoemt in haar titel. Juist door zicht te hebben op datgene wat jij lastig vindt en uit de weg gaat, kun jij jezelf laten zien voor wie je bent en te bieden hebt. Wanneer je zendt wie je bent, kun je onder woorden kunt brengen wat jij nodig hebt, voelt en belangrijk vindt. Je bent voorspelbaar omdat je hiermee voor jezelf opkomt, zonder uit contact met de ander te gaan..

Stoïcijns biedt een ander perspectief in je denken. En dat is allerminst onverschillig.

De Stoïcijnse levenskunst zie ik als een nuchtere en praktische manier om je eigen-wijsheid te versterken binnen jouw professioneel handelen.

Dit kan een mooie onderzoeksvorm zijn om dit met voldoende tijd, rust, regelmaat en herhaling te oefenen binnen supervisie. Probeer het zelf eens uit!